توسعه پایدار، سکوی پرش معدنکاری به سوی آینده

پرستو مرادی-پایش معدن هوشمند

هر روز بر جمعیت کره زمین اضافه می‌شود و این یعنی ضرورت کشف منابع جدید مواد معدنی برای تأمین نیازهای آن‌ها. با این حال تأمین نیازهای نسل امروز نباید به قیمت مصرف منابع حیاتی نسل‌های آینده تمام شود و از همین روست که موضوعاتی نظیر توسعه پایدار در صنعت معدنکاری این روزها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شده است. اما توسعه پایدار دقیقاً چه مفهومی دارد؟ و صنعت معدنکاری چگونه می‌تواند هم به رشد و توسعه خود ادامه دهد و هم اصول توسعه پایدار را رعایت کند؟

توسعه پایدار یعنی عدالت بین نسل‌ها

توسعه پایدار[1] به معنای ایجاد تعادل بین محیط‌زیست، اجتماع و اقتصاد است. این سه عنصر با یکدیگر در ارتباط هستند و نبود تعادل در هر یک از این سه ضلع موجب برهم خوردن تعادل در سایر بخش‌ها می‌شود. در حقیقت توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط‌زیست است. علاوه بر این، مفهوم توسعه پایدار اغلب به عنوان معیار سنجش توسعه‌یافتگی جوامع مدرن در نظر گرفته می‌شود.

اولین بار اصطلاح توسعه پایدار در سال ۱۷۱۳ توسط «هانس کارل فون کارلویتز»[2]، بازرس معدن ساکسونی، مورد استفاده قرار گرفت. در آن زمان تقاضای چوب برای تجهیزات ساخت‌وساز و نگهداری معادن زیرزمینی افزایش یافته بود؛ اتفاقی که افزایش تخریب جنگل‌ها را در پی داشت. کارلویتز استراتژی‌هایی برای کاهش مصرف چوب و افزایش جنگل‌کاری در راستای پایداری ارائه داد. با این حال مفهوم توسعه پایدار به معنای امروزی آن اولین بار در سال ۱۹۷۲ در انجمن رم[3] با گزارش «محدودیت‌های رشد[4]» مطرح شد. انجمن رم، سازمانی است که در سال 1968 تاسیس شد و از افراد مختلف از جمله برندگان جایزه نوبل، اقتصاددانان، بازرگانان و روسای جمهور پیشین کشورهای جهان تشکیل شده است. این افراد نگرانی‌ها و دغدغه‌های مشترک در مورد آینده بشریت دارند و در تلاش برای ایجاد تفاوت هستند. در این سال بود که موضوع محدودیت‌های رشد اقتصادی به‌دلیل تجدیدناپذیر بودن منابع طبیعی آغاز شد.

اندکی بعد و در سال ۱۹۸۷ کمیسیون جهانی توسعه و محیط‌زیست برونتلند در گزارش خود با نام «آینده مشترک ما[5]» توسعه پایدار را اینگونه تعریف کرد: «برآورده ساختن نیازهای نسل حاضر بدون به مخاطره انداختن توان نسل‌های آینده برای برآورده ساختن نیازهای خود». در واقع در این گزارش موضوع عدالت بین نسل‌ها به رسمیت شناخته شد.

توسعه پایدار به عرصه معدنکاری پا می‌گذارد

به رسمیت شناخته شدن عدالت بین نسل‌ها منجر به این شد که کشورهای توسعه‌یافته از سرعت توسعه خود بکاهند. توسعه‌ای که تا پیش از طرح موضوع توسعه پایدار به مسائل زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی توسعه بی‌توجه بود و نگاهی صرفاً اقتصادی به رشد داشت. حال این کشورهای توسعه‌یافته که در ابتدای مسیر توسعه خود به واسطه تکیه بر منابع طبیعی و معدنی و استخراج آن‌ها توانسته بودند گام‌های ابتدایی را بردارند، به توافق رسیدند که حفظ محیط‌زیست، یکی از مسائل قابل توجه برای همه است.

اولین بار بحث توسعه پایدار منابع و ذخایر معدنی در 1992 و در همایش زمین ریودوژانیرو مطرح شد. در این همایش که نمایندگان 172 کشور جهان و 2400 سازمان غیردولتی حضور داشتند، سندی در 27 اصل تهیه و امضا شد که نشانگر اهمیت مبحث توسعه پایدار بود. در این سند به لزوم حفاظت از منابع و ذخایر معدنی و توسعه پایدار در این حوزه اشاره شده بود. می‌توان سال‌های 1990 تا 1999 را سال‌های کشمکش معدنکاری و توسعه پایدار قلمداد کرد. چرا که معدنکاری به‌معنای استخراج منابع تجدیدناپذیر است و در ابتدا به‌کارگیری عبارت توسعه پایدار در زمینه معدنکاری به‌صورت یک تناقض به‌ذهن می‌رسید، اما این عبارت وارد حوزه معدنکاری شد و توجه قابل قبولی کسب کرد.

پس از وارد شدن مفهوم توسعه پایدار به حوزه معدنکاری در 1993 اهمیت دست‌یابی به اکتشافات مواد معدنی، نوآوری‌های فناوری و احیا و بازسازی‌های زیست‌محیطی حاصل از اتمام ذخیره معدنی مورد تاکید قرار گرفت. در 1995 این موضوع مطرح شد که معدنکاری پایدار در صورتی معنا دارد که نرخ مصرف مواد معدنی از ظرفیت یافتن ذخایر جدید، جایگزین قابل قبول یا چرخه احیای مناسب تجاوز نکند.

در سال 1999 با اجرایی شدن طرح معدنکاری جهانی (GMI^[6]) مبحث توسعه پایدار وارد فاز جدیدی در معدنکاری شد و به دنبال آن در سال 2001 شورای بین‌المللی معدنکاری و فلزات (^[7]ICMM) تشکیل شد. این شورا در زمینه ارتباط معدن و توسعه پایدار گزارشی در زمینه مشارکت معدنکاری در توسعه پایدار منتشر کرد. این گزارش با عنوان «چارچوب توسعه پایدار» به ده اصل توسعه پایدار در معدنکاری اشاره می‌کند و اعضا این شورا را موظف به رعایت آنها می‌داند. پروژه معدنکاری، مواد معدنی و توسعه پایدار (^[8]MMSD) در سال 2002 کلیدی‌ترین رخداد در مورد توسعه پایدار در معدنکاری به حساب می‌آید. این پروژه براساس تصمیم 9 شرکت بزرگ معدنی دنیا برای ارزیابی نقش صنعت معدنکاری در توسعه پایدار و سهم معدنکاری در افزایش توسعه پایدار با همکاری شورای کسب و کار جهانی برای توسعه پایدار و موسسه بین‌المللی محیط‌زیست و توسعه شروع شد. در نهایت این پروژه توانست از حمایت بیش از 40 مجموعه تجاری و غیرتجاری بهره‌مند شود. از آن زمان به بعد پژوهشگران زیادی در این زمینه پژوهش‌های جامعی انجام داده‌اند و دولت‌های زیادی وارد تدوین قوانینی در راستای توسعه پایدار در معدنکاری شده‌اند.

در سال 2005 نیز تعریفی دیگری از توسعه پایدار در معدنکاری مطرح شد که در قالب مثلث توسعه پایدار (شکل 1) نشان داده شده است. طبق این تعریف «معدنکاری زمانی پایدار خواهد بود که دارای رویه‌ای باشد که در آن سه اصل اقتصاد، محیط‌زیست و ملاحظات اجتماعی در تعادل باشند». از این‌رو می‌توان گفت که ارتباط متقابل بین معدنکاری و توسعه پایدار انجام یکی را مستلزم انجام دیگری می‌سازد.

شکل 1- مثلث توسعه پایدار

البته در کنار سه اصل یاد شده، «دیوید لورنس»،^[9] استاد دانشگاه «نیوساف ولز»^[10] استرالیا و یکی از محققان برجسته در زمینه نقش معدنکاری در توسعه پایدار، دو اصل کارایی ذخیره معدنی و مسائل ایمنی را نیز به اصل‌های توسعه پایدار در معدنکاری افزود (شکل 2).

شکل 2- اصول توسعه پایدار در معدنکاری

شش باور کلیدی برای دستیابی به توسعه پایدار در معدنکاری

«اندی مک جی روبرتسون»[11] با بیش از 30 سال تجربه در ژئوتکنیک معدنکاری و مهندسی محیط‌زیست به همراه همکارانش در مقاله‌ای در سال ۱۹۹۸ شش باور عمده و کلیدی با توجه به شرایط خاص فعالیت‌های معدنی را برای دستیابی به توسعه پایدار در معدنکاری پیشنهاد کردند که به این شرح است:

1. معدنکاری اقدامی اساسی در توسعه پایدار جوامع بشری است و بنابراین برنامه‌ریزی برای معدنکاری پایدار و استخراج مواد مورد نیاز به صورت پایدار یک نیاز جهانی محسوب می‌شود.
2. از آنجا که معدنکاری استفاده موقتی از زمین است و معمولاً درآمد اقتصادی بالایی به همراه دارد و توسعه محلی و منطقه‌ای ایجاد می‌کند، تداوم این توسعه و سودآوری اقتصادی و اجتماعی پس از پایان بهره‌برداری از معدن باید به عنوان یک هدف در فعالیت معدنی در نظر گرفته شود.
3. در فعالیت معدنکاری تغییرات اجتناب‌ناپذیری در خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محل ایجاد می‌شود که کنترل کردن آن‌ها می‌تواند باعث شود تا تاثیرات نامطلوب فعالیت معدنی به حداقل برسد. از این رو شناخت و تعیین اثرات احتمالی و همچنین بهینه‌سازی توسعه معدن در زمان بهره‌برداری و ترمیم زمین یک الزام است.
4. از آنجا که معدنکاری فعالیتی موقتی است، بنابراین معدنکار باید در زمان معدنکاری خود را محافظ زمین مورد استفاده بداند و از آن حفاظت کند. از سوی دیگر برنامه‌ریزی برای طراحی معدن باید به گونه‌ای باشد که کاربری‌های بعد از معدنکاری برای استفاده پایدار از زمین پیش‌بینی و کاربران آتی نیز به‌عنوان محافظان آینده پیش‌بینی شوند.
5. از آنجا که معدن با مختصات اکولوژیکی و اجتماعی محل خود یکپارچه است، ایجاد تغییرات در محل معدن و رعایت الزامات مربوط به حفاظت منابع و حفظ سایر ارزش‌های موجود در محل می‌تواند مورد توجه افراد زیادی قرار گیرد که در این موضوع ذی‌نفع هستند. این افراد می‌توانند از گروه‌های ذی‌نفع محلی و مجاور تا افرادی در سراسر جهان را در بر گیرند، از این رو باید کلیه افراد ذی‌نفع و علاقه‌مندان در برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های طراحی شده برای توسعه معدن دخیل و از نظرات آنها استفاده شود.
6. بدیهی است که فعالیت معدنی از نقطه نظر تعدادی از گروه‌های ذی‌نفع سودآور و از دیدگاه عده‌ای دیگر با ضرر و زیان محسوب می‌شود و نحوه ارزش‌گذاری هر گروه بستگی به ارزش‌ها و توقع‌های مورد نظر آن‌ها دارد، بنابراین انتخاب برنامه صحیح برای توسعه معدنی و همچنین کاربری‌های پس از فعالیت معدنی باید به گونه‌ای باشد که ارزش‌ها و نکات مهم کلیه گروه‌های ذی‌نفع، مورد توجه قرار گیرد و بستری برای تبادل اطلاعات فنی و دستیابی به درک متقابل به وجود آید.

توسعه پایدار هسته استراتژی شرکت‌های معدنی

معدنکاری به عنوان یکی از صنایع اصلی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، همواره با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی متعددی در ارتباط با ذی‌نفعان خود مواجه بوده است. این موضوع در دهه‌های اخیر منجر به این شده است که شرکت‌های معدنی به تعامل بهتر با ذی‌نفعان خود توجه بیشتری نشان دهند و از همین رو دستیابی به توسعه پایدار به یکی از اولویت‌های این صنعت تبدیل شده است.

امروزه، شرکت‌های بزرگ معدنی، توسعه پایدار را به یکی از بخش‌های اصلی از کسب‌وکار خود تبدیل کرده‌اند و با ارائه گزارش‌های سالانه پایداری، مشروحی از اقدامات داوطلبانه خود را در حوزه اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست ارائه می‌کنند. به عنوان مثال ریوتینتو در گزارش توسعه پایدار سال 2018 خود بر در مرکزیت قرار گرفتن توسعه پایدار در استراتژی‌های اقتصادی‌اش تاکید کرده است. شاید بهترین تعریفی که از توسعه پایدار در معدنکاری ارائه شده است هم متعلق به یکی از مدیران همین شرکت باشد؛ «مگان کلارک[12]»، رئیس کمیته پایداری شرکت ریوتینتو در مصاحبه‌ای گفته است: «ما تایید می‌کنیم که پایداری به معنای قرار دادن مردم، معیشت و نیازهای آن‌ها در مرکز هر راه‌حلی است».